Ank̆e Musa Cedeşi

Lazca, zengin imece kültürünün sözlü edebiyattan yazılı edebiyata kaçınılamaz geçişinin son aşamalarını yaşıyor. Gelişmiş teknolojik araç gereçlerin sunduğu sanal iletişimin albenisi ve uyarlama kolaylığı, resmi ve gayri resmi araştırma raporlarında; yitmekte, risk altında görülen / gösterilen dillerden biri olan Lazcanın yaşatılmasına dair umudu yaşatmaktadır.

Lazcanın tehlike altında olması durumu, “anadil” ve anadili yaşatma bilinci gibi temaların, modern Laz edebiyatında güncel olarak işlenen konuların başını çekmesine sebep olmuştur. Anadilin geliştirilmesi gibi çabalar, kimlik bilinci vurgusu, onu atadan atiye, geçmişten geleceğe aktarma düşüncesi temel konusal çerçeveyi oluşturmuştur.

Anonim halk edebiyatının kalıntılarından iz sürülerek gelinen bu aşamada, kolektif ve bireysel emeklerle oluşturulan aşağıda anılacak yapıtlar Laz Edebiyatının köşe taşlarıdır.

Yayımlanan yapıtının adına münhasır Dutxuri P̆alik̆ari “Dutxe’li Delikanlı” Mecit Çakırusta, Ma Mi Vore? “Ben Kimim?” sorusuyla başlık koyduğu şiirinde, etnik varlığının dil ve kültür öncelikli yok oluş eşiğindeki konumunu, umut kervanına yüklemişçesine şen şakrak üslubuyla hessa-yossa direncini hissettirmektedir.

20. ve 21. yüzyıl Laz dili ve kültür emekçilerinin öncülerinden usta şair ve edip olarak tanıdığımız Münir Yılmaz AVCI, başlı başına bir çok yönüyle tam bir Laz aydını, bilge bir kişidir.

Onun yapıtları kendi etnik mensubiyetini, yaşam alanları ve etno-kültürel özellikleriyle bildirirken folklorik ahengin albenili rengini yansıtmaktadır, bir bakımda…

Ve işte toplumdaki dil erimesinin son biçimiyle artık güncel konuşmalarda kullanılan yerel sentezleme türünden “turki-larçe” örneği bir şiir:

Bere do Pire

Berek nat̆u-mat̆u do (Çocuk şuraya çarptı buraya çarptı) bir pire yakaladı.

Jur t̆rik̆i kanuǯk̆uşi (İki bacağını sökünce) pire dik duramadı.

“Hade zipla!”-ya uǯu k̆ap̆ulaşen nuntxuşi (dedi arkasından vurarak)

Mǯk̆iri ingrimonu do (Pire yuvarlandı ama) asla zıplayamadı.

Nurdoğan Demir Abaşişi; Lazuri P̆aramitepe “Laz Halk Masalları” ve

işte kısa bir örnekle Tu Şkurna Gale “Benden Defol Korku” şiiri:

benden defol korku

bebek boğan cadı

beşikten uzak olsun

uyuşuk kıldılar bizi

insanlık dışı

  dişi..!

tü..! tü..! tü..! (def, def, def ol)

2011 Ekim’de yayınlanmış bu kitabında Nazım Hikmet’ten Lazcaya çevirdiği birkaç şiir de yer almaktadır.

Laz dili ve edebiyatının köşe taşlarından olarak tanımlanabilecek nitelikte yapıtları bulunan anadil emekçisi, şair ve edip Selma Koçiva, irdelediği Laz toplumunun sosyal sorunlar dolu heybesini bir“kaldıraç” gibi söylem kervanına yüklerken yerel – siyasal dinamizmin içeriklerini de kanalize ederek sentez bir tür ortaya koymaktadır. İçeriğinde “komünal edebiyat”ı olduğu kadar “feminal edebiyat”ı da ezginliğe başkaldırıyla devindiren Koçiva’nın; ilk yayınlanmış Lazca şiir kitabı Nena Muruʒxi “Yıldız Dil”den başka Guri Parpali “Kelebek Yürek” Türkçe yazılı şiir kitabı Ah Gidi Karadeniz, öykü-denemesi Bir Avuç Kadın ve Guroni ar Lazi Oxorca: Bedia Xala “Yürekli bir Laz Kadını: Bedia Xala” okurlarıyla tanışmış bilinen yapıtlarıdır.

Lazuri Nusa “Laz Gelini”

Kuşluk vakti kalkıp yola doğruldu

Bir parça ekmeği  mendile vurdu

Çocukcağızını da bağrına verdi

Çıkıp da yoluna durdu Laz gelini.

Osman Şafak Buyuklişi’de; otkute var, oçalişute imralinen. “söylemekle değil, çalışmakla çoğalınır” anlayışını ilke belleyerek Na p̆ç̆aripe mitik var ik̆itxastina ma bik̆itxare, mara xolo p̆ç̆arare “Kimse okumasa bile kendim okuyacağım, ama yine de yazacağım” kararlılığında, sorumluluk yüküyle hep Lazca yazmak için kolları sıvamış makale yazarı, bu aşkla süren emeklerinin ürünlerini de göstermektedir. Si Giçkin “Sen Bilirsin” ve seçkin Lazca denemeleri Ucoxe “Adsız”.

Lazca Romanlara gelince; çocuk aklıyla yanlış algıya kapılarak beslediği depresyonu şizofreniye dönüşen bir yetimin, yetimlik ve eziklik yaşamasına değil evlat ilgisine yoğunlaşan amca ve yengeye karşı, önlenemeyen düşmanca duygularını kötülüğe vardıran ilginç serüvenin düşsel içgüdüyle işlenen romanı Daçxuri “Ateş”, Lazika, Didamangisa “Yaşlı Cadı”, Tzitzepe “Solucanlar”, Utole “Kör” ve intikam için uzun yıllar bekleyen bir psikopatın dünyasına götüren romanı Xami do Xortzi “Bıçak ve Et”…

XXI yüzyılın ilk Laz roman yazarıdır, Murat Ercan Murğulişi. Kısa süreçte özverili ve verimli ataklarla uzun yollar kat eden yazarın, edebiyat alanına dolu dolu yerleşen çalışmaları arasında çevirileriyle çocuk öyküleri ve şiir denemeleri de vardır. Masal olarak, Ç̆ink̆a do Moni Bozo “Cin ve Boncuk Kız”, öykü dalında, Parpali “Kelebek” ve Sum Şoroni “Üç Keçi”…

Yayımlanmış Çona “Işık” kitabının yazarı Ridvan Özkurt Anç̆aşi şiirlerinin en büyük özellikleri; yaylalarda büyümüş, evlendirilmiş, köyünden çıkıp göç gittiği gurbeti yurt edinmiş bir Laz gencinin hayat derslerini, tepkilerini duyarlılıkla anlatmasıdır. Pastoral tablolar, aşk deneyimleri, aile ve akraba realitesi, nostaljik öğeler ve çocukluğa özlem Anç̆aşi’nin şiirlerinin ana temasını oluşturur. Çamlıhemşin ilçesine bağlı Ğvandi (Çayırdüzü) köyünden olarak anadilinde Ardeşen ağzını kullanan şair, zengin sözcük kadrosu, mecaz ve deyimlerle güçlendirdiği şiirlerinde; anlaşılır, akıcı ve duru bir Lazca kullandığı gözlemlenir.

Ğvandi, Laz şairlerinin adeta bir araya toplandığı bir Laz köyüdür. Ğvanduri Şiirepe “Ğvandi Yerel Şiirleri”  alt başlıkta Ğvandi Üçlemesi olarak tanımlanan kitapların ilki Gurişi Çilambri “Yüreğin Gözyaşı”, bugüne dek onlarca şairin, destancının yetiştiği bu güzel köyün sakini Amat̆inaşi Sabit (Akatin), ünlü bir destancı olan dedesi Amat̆inaşi Teviği gibi, şiirlerini anadili ile yazıp duygularını en yalın hâlde ifade eder.

Çxala ağzı Lazcasıyla yetenekli çevirileri bulunan Sinan Albayrakoğlu Badişi, Antoine de Saint-Exupéry’in dünyaca ünlü çocuk klasiklerinden Le Petit Prince “Küçük Prens” adlı yapıtı, Ç̆it̆a Mapaskiri çevrim başlığında yayımlandı. Aynı  yapıt Melek Özlem Durmaz’ın Ardeşen ağzı çevirisiyle Ǯulu Prensina olarak yayınlandı. Murat Murğulişi’den Sindirella, K̆iti Bozo “Parmak Kız”, Çizmoni K̆at̆u“Çizmeli Kedi” ve Mturiş P̆at̆uli “Pamuk Prenses”, Osman Ş. Buyuklişi’den Pinokyo, Selen Balcı’dan Pollyanna… sayılabilir klasiklerdendir.

Şiir çalışmaları da bulunan Badişi’den bir kısa örnek:

Mutxa Ginon Moğodi “Eyle Beni Neylersen” başlığıyla şiirinde;

Eski bir ev gibiyim, viran ve bıkkınım ben

Esinti karşısında sarsılırım derinden

Unuttum onları ki bütün yapı taşlarım

Sökülmek üzereyken devrilmez mi bu beden

Sırça camlar kırıldı, o ki senin nazarın,

Kapım kırılıverdi, bu benim ah-ı zarım

İnci Derya Turna, merhamet ve yardımlaşma gibi insancıl değerlere dayalı sevda temalı şiirlerini derleyerek yayımladığı Tzutha Oxori “Küçük Ev”i edebiyat kervanına katmıştır.

O gece uyuyamadım / aklımda o yaşlı kadın / yüreğime dert saldım / onu

nerden tanıdım!?

Bundan böyle her hafta / o nineye varıp ta / ellerinden öperek /

Kavuşurum rahata…

(Bir yaşlı kadın)

Özer Ertaş Saidişi, yalın ve akıcı dil kullanarak klasik türde yazan şairin Oxoşkva “Özgürlük” adlı yayımlanmış yapıtından örnekler:

Şunu söyle Karadeniz,

Senin suyun durulur mu?

Yankılanan siya!, viya!

De, bir daha duyulur mu?

(Şunu söyle)

Zemsku “Karabakal” adıyla yayımlanmış bir kitabı bulunan İsmail Güney Yılmaz, Gonduneri Şurimşine “Yitik Sevgili” başlıklı şiirinde; yürekte iz bırakan anıların içinden çekilip giderek, kendi varlığına hiçlik veren sevgiliye sitem varken, Zamani Karmat̆e “Zaman Değirmeni” şiirinde; etnik ezginliğe direngen başkaldırı ile etnik kimlikte özgün değerlere tutunabilmek için saptadığı yöntem ile yoluna adımını atmakta kararlı duygularını, söz çerçevesini kasmaksızın, kısa ve özlü anlatımıyla dikkat çekmektedir.

tepkimiyorsun

o gün gelmekte

“diliniz ölmekte”

derler de siz

hala tepkisiz

lazlar adına…

döner zaman değirmeni

ölüce gibiyiz

öylece biz

izle / gideriz

bilmediğimiz bir yere seyir

…

21. yüzyıla girerken Lazca yazanlardan ancak bir kısmını bu yazıya alabildik. Onların çoğalmasıyla hedefi belli seferlere çıkacak olan Lazca yaşamını sürdürecektir diye düşünüyorum.

Not: Papirus Edebiyat Dergisinin Kasım-Aralık 2015 tarihli 14. sayısında yayınlanmıştır.