Anılarını yayımlayan ilk müslüman kadın yazar. Şair, besteci
(d. 1850, İstanbul – ö. 6 Aralık 1936, İstanbul),
İstanbul’da doğdu. Osmanlı’nın önemli devlet adamlarından İstanbul şehremini, sertabib-i şehriyarî, şair İsmail Hakkı Paşa ile Nefise Hanım’ın kızıdır. Babasının görevi dolayısıyla çocukluğunun yedi yılı (1854-61) sarayda geçti. Dört yaşında kardeşi Fatma ile Sultan I. Abdülmecit’in kızı Münire Sultan’ın yanına nedime (sohbet arkadaşı) olarak verildi. Sarayda Münire Sultan’la birlikte öğrenim gördü ve dönemin tanınmış hocalarından aldığı özel derslerle yetişti. Atina Darülfünun hocalarından Elizabeth Vasilaki Kontaksaki’den Rumca ve Fransızca; Kandiyeli Esad Efendi’den yazı; Giritli Kutbî Efendizade Sadık Efendi’den şiir ve aruz; Matmazel Ramao, Nikogos Ağa ve Medenî Aziz Efendi’den musiki dersleri aldı. Arapça ve Farsça öğrendi.
Alaturka müzik eğitiminin yanı sıra, Batı kültürü anlayışıyla ilk piyano dersi alanlardan biri oldu. Sultan I. Abdülmecit’in ölümü üzerine I. Abdülaziz tahta geçince, babası görevinden alınmış, Leyla Hanım da bu nedenle on bir yaşındayken saraydan ayrılmıştı. Ancak harem yaşamına yakından tanık olma fırsatı bulmuş olması nedeniyle; sarayla, padişahla, hanım sultanlarla ilgili çokça izlenim edinmişti. Güçlü bir edebiyat öğrenimi görmüş olması da güfte yazarlığı ve besteciliğine yeterli bir altyapı hazırladı. Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinin üçünü de yaşayarak toplumsal değişmelere tanık olması onu duyarlı, yetenekli bir kadın yazar olarak ortaya çıkardı. Edindiği bu birikimle yaşadıklarını ustalıkla yazdı.
On dokuz yaşındayken devlet adamı, şair ve hattat Giritli Sırrı Paşa ile evlenen Leyla Saz, eşinin görevleri nedeniyle Anadolu, Bağdat ve Balkanlar’da yaşadı. Çocukları: Yusuf Razi Bel (İşgal yıllarında İstanbul’un belediye başkanı ve fotoğrafçı), Nezihe, Ferihe, Mehmet Vedat Tek (Birinci Ulusal Mimarlık Akımı’nın öncülerinden ünlü mimar Ankara Palas, Sirkeci Büyük Postanesi gibi önemli eserleri var).
Leyla Hamın, 1895’ten 1908’e kadar 612 sayıyla en uzun süreli çıkan bir kadın dergisi olan Hanımlara Mahsus Gazete’nin yazı kadrosunda aktif rol almıştır.
Hanımlara Mahsus Gazete, dönemin diğer kadın yazarları yanında Şair Nigâr‘ın eserlerinin de tanınmasında rol oynamış ve bu dergi bünyesinde Hanımlara Mahsus Gazete Kütüphanesi kurularak aralarında Şair Nigâr‘ın da bulunduğu Makbule Hanım, Fatma Aliye Hanım, Fatma Fahrünnisa’nın kitaplarının basımı ve satışı yapılmıştır.
Leyla Hanım soyadı kanunu çıktığında, kendimi bildim bileli onsuz bir günüm geçmedi diyerek, Saz soyadını aldı. Edebiyatçılar, sanatçılar, müzisyenler her perşembe günü onun evinde toplanırlar, söyleşirlerdi. Toplantı bitiminde mutlaka musiki icra edilirdi; Leyla Hanım da bazen piyano, bazen armonika çalardı.
Leyla Hanım’ın yazdıkları, şiirleri ve besteleri ne yazık ki Bostancı’daki köşküyle birlikte yanar. Sonradan, hatırladıklarını yeniden kağıda dökmüştür. İki yüzden fazla bestesinden bugüne kalan kırk beş civarındadır. Besteleri arasında, “Mani oluyor halimi takrire hicabım” adlı tanınmış şarkı da yer almaktadır. Ayrıca “Yaslı gittim şen geldim” çok popüler bir marştır.
Leyla Saz yangını ve kayıbını söyle anlatır
Yandı köşküm pılım pırtım bucağım
Söndü hiç tütmemek üzre ocağım
Heder oldu çekilen bunca emek
Ne evim kaldı, ne bahçem, ne çiçek
Ne sazım kaldı, ne nağmem, ne nota
Ne masam kaldı, ne minder, ne oda
Ne kalem kaldı, ne defter, ne kitap
Her ne yazdımsa bütün oldu yebab
Bir ağızdan ederek hep feryad
Elbet etmişler idi istimdat
Yandı mahvoldu bütün asarım
Varmış oğlumda biraz eşarım
(…)
Yapılsa ev alınır hepsi yine
Konmaz asar-ı güzidem yerine
Başka hepsindeki his, vak’a, hayal
Şimdi tekrarı ise emr-i muhal
(…)
Aradım, topladım ettim itmam
Bende mevcut idi mevcut makam
Deyiverdim hem bu imiş hükm-i kader
Gam da elbet ömrüm gibi elbet geçer.
.
Anı Yazarı Leyla Saz
Saraydaki yıllarını anlattığı Harem ve Saray Adatı Kadimesi kitabın birinci bölümü, Çırağan Sarayı’ndaki sosyal yaşamı çeşitli açılardan tanımlayan konulara ayrılmıştır: Sarayın döşeniş şekli, saraydaki dans ve müzik dersleri ve şehzadelerin eğitimlerinin içeriği, eğlenceler, yemekler, sultanların düğünleri, sarayda ramazan ayı ve bayram kutlamaları adetleri ve sarayda yaşayanlar için kurulmuş sağlık sistemi gibi konular hakkındaki detaylı bilgileri içerir.
İkinci bölüm, Leyla Saz’ın tanık olduğu Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi olan 1800’lü yıllardaki kadın giyim ve modası, İstanbul’un eski gezi yerlerinden kadınların nasıl yararlandığı, evlenme gelenek ve görenekleri, gelin-kaynana ilişkileri ve kadınlarla ilgili özdeyişlerin de dahil edildiği sosyal ilişkilerle ilgili etnolojik bilgileri içerir.
Leyla Saz, anılar kitabının son bölümünü, önce babasının ve daha sonra kocasının görevleri dolayısıyla uzun süre kalmış olduğu Girit ve Prizren kentlerindeki sosyal yaşam ve siyasi olaylar hakkındaki incelemelerine ayırmıştır.
Leyla Saz, Harem ve Saray Adatı Kadimesi adlı anı kitabını İstanbul’un işgal yılları olan 1920-1921 yılları arasında, Harem-i Hümayun ve Sultan Sarayları başlığını vererek önce Vakit gazetesinde, daha sonra da 1925’de Le Harem Impérial et les Sultanes au XIXe siècle adıyla Fransızca olarak Paris’te yayımlamıştır.
Leyla Saz’ın ölümünden sonra, kitabın adı tekrar değiştirilmiş ve Haremin İçyüzü ismiyle 1974 yılında yeniden basılmıştır.
Şair Leyla Saz
Leyla Hanım, Fıtnat Hanım ile birlikte dönemin yayın organlarında açık imzası görülen ilk kadın şairlerdendir. İlk şiirini on altı yaşındayken yazmış, yazdığı bu ilk şiirleri Kutbî Efendi düzeltmişti. Şiirleri önceleri “Hazinei Evrak” dergisinde yayımlandı. Leyla Hanım, şiirlerinde aşkı, sevgiliye duyulan özlemi, hayranlığı, yakarışı, sevgilinin verdiği elemi, ettiği sitemleri dile getirdi. Geçmişe duyulan özlem ve evlat sevgisi de şiirlerinin diğer temalarıdır. Şiirlerinde Divan Edebiyatı geleneğine bağlı kaldı.
Besteci Leyla Saz
Leyla Saz çeşitli makam ve usullerde iki yüz kadar şarkı bestelemiştir. Bestelerinin bir kısmı konağındaki yangın nedeniyle kaybolmuştur. Günümüze ulaşan eserlerinin sayısı 52’dir.
Leyla Saz bestelerinin sözlerinin çoğunu kendisi yazmıştır. Diğer bestelerinde ise dostları Süleyman Nazif, Recaizade Mahmud Ekrem Bey, Yaşar Şadi, Nabizade Nazım, Samih Rıfat, Arif Hikmet Bey ve Şair Nigar Hanım‘ın şiirlerini kullanmıştır.
Leyla Saz’ın besteleri
Besteleriyle CD’ler
Kadın Bestecilerimiz / Turkish Woman Composers, CD , Cemre Müzik, İstanbul, 1998.
Osmanlı Mozaiği: Kadın Bestekârlar 1 & 2 (Women Composers) , CD Sony Music, İstanbul, 2001.
Osmanlı Marşları/ The Ottoman Military Music, Kalan Müzik CD , İstanbul (tarihsiz).
Nesrin Tağızade-Karaca, “Cumhuriyet Öncesi Türk Kadınının Düşünce ve Sanat Birikiminde buluşan İki İsim”, İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, Özel Sayı, C.2, Malatya, 2011, ss.845-854, http://iys.inonu.edu.tr/webpanel/dosyalar/988/file/edebiyat.pdf
Aylin Şengün Taşçı, “Modernleşme sürecinde öncü bir figür olarak bir kadın bestekar: Leyla Saz”, aylinsengun.blogspot.de
Serkan Alkan İspirli, “Osmanlı kadınının şiiri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Nüket Esen, “Leyla Saz’la bir motor gezisi”, Radikal Kitap, 22.7.2005,
Leyla Saz’ın tüm yayınları
Şaire-i Elhan-Aşina Leyla Hanımefendi’nin Külliyat-ı Musikiyesi, Osmanlıca nota 1. cüz, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1923.
Le Harem impérial et les sultanes au XIXe siècle, adaptés au français par son fils Youssouf Razi, préf. de Claude Farrère, Calman-Lévy, Paris, 1925.
Solmuş Çiçekler, İstanbul, 1928, yeniden basım 1996, Peva Yayınları, İstanbul.
Leylâ Saz, Harem’in içyüzü, Düzenleyen Sadi Borak, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1974. (Fransızca’dan Türkçe’ye çevrilmiştir.)
The imperial harem of the sultans: daily life at the Çırağan Palace during the 19th century: memoirs of Leyla (Saz) Hanımefendi, İstanbul, 1994. (Fransızca’dan İngilizce’ye çevrilmiştir.)
Anılar: 19. Yüzyılda Saray Haremi, İstanbul, Cumhuriyet Kitapları, 2000.
Işın Güner Tuzcular
Kaynakça :
Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi, İstanbul 2011, ss. 66-72.)
Pazartesi14 