HAYRULLAH EFENDİ

(Tıp bilgini, ilahiyatçı, tarihçi)

Hekimbaşı Aldülhak Molla’nın* oğlu, Tanzimat döneminin ünlü şairi Abdülhak Hamit Tarhan’ın babasıdır. 26 Ekim 1818’de İstanbul’da doğan Hayrullah Efendi, 25 Aralık 1866’da Tahran’da hayatını kaybetti.

Tanzimat döneminin doğu batı kültürünün harmanladığı renkli kişiliklerindendir.

Tıbbıye Mektebi’nden mezun olan Hayrullah Efendi, öğrenciyken başladığı ders nazırlığı* * görevini mezun olduktan sonra da sürdürdürmüştür. Daha sonra Meclis-i Maarif üyesi, Encümen-i Daniş* * *  ikinci başkanı, Meclis-i Vala’yı Ahkam’ı Adliye üyesi Mekatib-i Umumiye nazırlığı ve Tıbbiye Mektebi nazırlığı yapmıştır.

Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye isimli Osmanlı tarihi ansiklopedisi, Hayrullah Efendi’nin en önemli eseri olarak kabul edilir. Osman Bey’den 1. Ahmet’e kadar olan dönemin ele alındığı eserin ilk 15 cildi Hayrullah Efendi tarafından kaleme alınmış ve 1854-1864 yılları arasında yayımlanmıştır. 32 cilt olarak planlanan eser, Hayrullah Efendi’nin ölümü üzerine yarım kalmıştır.
Eseri tamamlamaya çalışan Divan-i Ahkam-i Adliye müfettişi Ali Şevki Bey, İbrahim devrine kadar gelen üç cilt daha çıkarmış, bu ciltler 1872-1875 arasında yayımlanmıştır. Eserin tamamı 18 cilttir.

Bu kitabı yazma işinin kendisinin ikinci başkanı olduğu Encümen-i Daniş tarafından verildiği kaynaklarda belirtilmektedir. Aynı dönemde kurul, Ahmet Cevdet Paşa’ya da Osmanlı tarihi üzerine kitap yazma görevi vermiş, Cevdet Tarihi olarak bildiğimiz eser ortaya çıkmıştır.

Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’nin özelliği, Osmanlı tarihini dünya tarihinin bir parçası olarak ele alması; sade ve açık bir dille yazılmasıdır. Eserin her bölümünde ayrı bir padişah anlatılırken aynı dönemde yaşayan diğer İslam ve Hristiyan hükümdarları hakkında da bilgi veriliyor. Osmanlı tarihi ile dünya tarihi arasında bağlantılar kurarak yapılan pek çok “ilk” çalışma arasında o da bir “ilk”tir.  Kitap dinsel bağnazlıktan uzak bir dille kaleme alınmıştır.

Hayrullah Efendi eseri kaleme alırken ağırlıklı olarak Fransızca kaynaklardan yararlanmış; eseri sade ve açık bir üslupla kaleme almıştır.

Hayrullah Efendi, Bebek’teki Hekimbaşı Yalısı’nın bahçesinde çocukları Hamid ve Nasuhi ile birlikte.

Hayrullah Efendi, bulunduğu görevler dolayısıyla tıp, tarım, coğrafya ve eğitim alanında da çalışmalar yapmıştır.

Çoğu yazma halinde kalmış tiyatro çalışmaları da vardır. Hikâye-i İbrâhim Paşa be İbrâhim-i Gülşenî bunlardan biridir.

Yolculuk Kitabı ise, Avrupa’yı Osmanlı okuyucusuna ilk defa geniş olarak tanıttığı bir seyahatnamedir.  

Hayrullah Efendi, 1865’te tayin edildiği Tahran elçiliği sırasında hayatını kaybetmiştir. Mezarı Tahran yakınlarında Abdülazim Türbesi yanındadır

* Aldülhak Molla. (d. 1786 – ö.19 Mayıs 1854), Osmanlı şair ve hekim. II. Mahmut ve I. Abdülmecit devirlerinde hekimbaşı olarak görev yapmış; Osmanlı tıbbına önemli yenilikleri getirmeye önayak olmuştur. Salgın hastalıklara karşı karantina uygulama, zorunlu çiçek aşısı getirdiği yeniliklerdendir.

**Ders nazırı. Tanzimat döneminden başlayarak askeri ve özel okullarda öğretimi düzenleyen ve Maarif adına denetleyen görevlidir.

 ***Encümen-i Daniş.  Osmanlı Devleti’nde 1851-1862 yıllarında hizmet vermiş bir bilim kuruludur. Kurucusu Mustafa Reşit Paşa’dır. Fransız Bilimler Akademisi örnek alınıştır.

Kaynakça:

Wikipedia, turkedebiyatcılar.net, Lüsyen/Can Dündar

HAYRULLAH EFENDİ’NİN ESERLERİ

İNCELEME-ARAŞTIRMA: Muâlecâta Dair El Mecmuası (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. nu. 1427), Müfredât-ı Tıbbiyye Beyâni Evzâni’l-Edviyye (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY nu. 1251), Terbiye ve Tedâvî-i Etfâl (Millet Kütüphanesi, AE Tıp. nu. 148), Hıfz-ı Sıhhat (1856), Makâlât-ı Tıbbiyye (Ocak 1844), Dürûrü’l-Muhât (Nisan 1844), Lugat-ı Tıbbiyye (İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Deontoloji ve Tıp Tarihî Anabilim Dalı, nu. 581), Bağçe-i İntizam, Mesâil-i Hikmet (Ocak 1849), Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Tarihi (zeyller: Ali Şevki Efendi, 1853-1875; Osmanlı Devleti Tarihi adıyla, haz. Zuhuri Danışman, 1971 ), Hezâr Esrar (1862-1868), Nakş-ı Hayâl (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY nu. 1265, vr. 3b-29b).

OYUN: Hikâye-i İbrâhim Paşa ba-İbrâhim-i Gülşenî (Türklük dergisi, nu. 8, 1939, s. 92-93; yay. haz. İbrahim Yakar, 1964,).

SEYAHATNAME: Yolculuk Kitabı (Avrupa seyahatnâmesi). ÇEVİRİ: Beyt-i Dihkânî (Maison Rustique’dan 2 cilt, 1848), Kıt’a-i Afrika (Şubat 1852, Konrad Malte Brun’dan), Rothomago Tercümesi (D’Ennery Clairville ve Albert Mounier’den, Türklük dergisi, 1 Mayıs 1939), Ordu Hıfzıssıhhası (Fransızcadan).

Fatoş Öcal Kara