Gazhane Belleği Öyküleri Süreci Konuşuluyor

Gazhane Canlandırmaları Sergisi

ATEŞÇİ PROVASI
Gazojen denilen fırın arkası alanda kok kömürünün iyi yanması için yapılan işleme ateşçi provası denir. Gazojendeki kül, cüruf gelberi ve kanca ile temizlenir. Cüruf vagonlarına doldurulur. Dizilen demir küskülerin üzerinde yanan kok kömürü askıya alınır. Gazojenler sürekli yanar, bakım gerektiğinde gazojen soğumaya bırakılır, ateşe dayanıklı giysilerle işçiler tamir eder.

FIRINLAR – GAZ OLUŞUMU
Yaklaşık 8-10 saat süren işlem sonucunda hem gaz hem de kok üretimi, iki yüzü aşan farklı numaralı tuğlalardan yapılmış fırınlarda gerçekleşir. Ateşçi ve katrancı burada çalışır. Fırının en üst bölümünde; kok tozu, maden kömürü ve kok kömürü siloları vardır. Silolardan kamaralara, alttaki kapakların yanmaması için önce kok tozu ardından maden kömürü, ateşçiler tarafından yeterli miktarda boşaltılır. Kok kömürü ise arka taraftaki gazojenlere boşaltılır. Gazojenlerin ateşçiler tarafından sürekli yanık tutulmasıyla, her bir kamaranın yanındaki ısıtma odalarında sıcak gaz dolaşmaya başlar. Ateşe dayanaklı tuğlaların arasında görünen küçük delikler ısıtma odası gözetleme delikleridir. Vardiya mühendisi ya da ustabaşı, delik kapaklarını kaldırarak dolaşan gazı kontrol eder. Sıcaklık 900 dereceye ulaştıktan sonra maden kömüründen destilasyon (damıtma) yoluyla gazlaşma başlar. Sıcaklık yükselir, 1200 derecelere ulaşır. Siloların altında, kamaraların üstünde açık alanda ateşçiler çalışır, kömürün koklaşmasını kamara üst kapaklarını açarak kontrol ederler. Gaz kolektörler yoluyla makine dairesine doğru çekilirken, katrancılar tarafından amonyaklı su püskürtülerek hem soğuması hem de bir miktar katranından ayrılması sağlanır. Ateşçiler ile katrancılar haberleşerek çalışırlar.

TOPRAK KAZAN – DEMİR OKSİTLİ TOPRAK
Toprak kazanlarda ahşap ızgaradan oluşan 7 kat sergenin üzerine demir oksitli toprak talaşla karıştırılıp ince katman halinde serilir. Gazın içindeki sülfür demirle birleşir, demir sülfür oluşur. Demir oksitli toprağın rengi kırmızıdır. Toprak işlevini yapamaz hale gelince o kazan devreden çıkarılarak toprak boşaltılır. Yeniden talaşla karıştırılmış demir oksitli toprak, vardiya mühendisi denetiminde işçiler tarafından yüklenir.

KARBÜRE SU GAZI
Fırınlardan gelen gazın kalorisinin düşük olması durumunda üretilir, doğrudan gazometrelere gönderilir. Kızgın tuğla üzerine mazot püskürülerek oluşur. Hemen arkasında kendi gazometresi de mevcuttur

TOPRAK KAZANLAR
Gazın içinde bulunan sülfür – kükürt zehirli bir maddedir. Gazdan temizlenmelidir. Ev ocağında isli aleve neden olan ve şebeke borularını aşındıran sülfürden kurtulmak için gaz toprak kazanlara girer. Çıkan gaz kullanıma hazırdır ve gazometrelerde depolanır. Gazometrelerden şebeke borularına pompalanarak kullanıcılara ulaşır. Toprak kazanlar adını sergenlere serilen topraktan alır. Makine dairesinin açık alanında bulunan 4 adet çelik toprak kazan; gazın içindeki sülfürü temizler. Makinist, basıncı kontrol ederek gazın düzgün olarak geçmesini denetler.

AMONYAK TEMİZLEYİCİ
Gazın içindeki amonyak ayrılmazsa toprak kazanda ve evlere gaz ulaştıran şebeke borusunda naftalin oluşur. Naftalin gazın geçişini engeller. Makine dairesinin içindeki amonyak temizleyici-yıkayıcı, katran ayırıcıdan gelen gazı çelik plakalar yoluyla temizler. Makinist, amonyak ayırıcı penceresinden içeri
püskürtülen suyu görür, takibini yapar. Gazdan ayrılan amonyak katran kuyusuna gider. Katran dibe çöker, amonyaklı su yukarıda kalır ve fırınlarda yeniden kullanıma sokulur. Katran yan ürün olarak satılır.

GAZOJENLER
Fırının arka tarafında bulunan gazojenler 7/24 yanar. Fırının üstündeki silolardan askıya alınacak kadar kok kömürü boşaltılır. Askı; 2.5 metre boyunda, 10-12 adet demir küskünün birer boşluk bırakılarak dizilmesidir. Ateşçi provası ve askıya alma ateşçiler tarafından yapılır. Yanma devam ederken gazojen arkasındaki kazandan su buharı püskürtülerek oluşan sıcak gaz ısıtma odalarına dolar, ateş arttıkça
gaz oluşumu gerçekleşir.

KATRAN AYIRICI
Katran ayırıcı verimli çalışmazsa evlere gaz taşıyan şebeke borularında biriken katran sebebiyle gazın geçişi zorlaşır. Tüketilen gazı ölçen sayaçlar ve yemek pişiren ocaklar da zamanla tıkanır. Katranın şebeke borularını tıkamaması için, fırından emilen gaz, soğutulduktan sonra makine dairesinde elektrikli katran ayırıcıya girer, içindeki ince metal çubuklara çarpan gaz katrandan temizlenir. Ayrılan katran farklı borularla katran kuyusuna ulaşır. Gaz, makine dairesinin içindeki amonyak yıkayıcıya girer. Bu işlemler üç vardiya boyunca devam eder, vardiya makinisti tarafından takip edilir.

KOK KÖMÜRÜ YÜKLEME
Evler Gazhane’den gelen kok kömürüyle ısınıyor. Fırınlarda gaz oluşumu sırasında maden kömürü koklaşır. Kamaralardan kor halinde vagona indirilir. Soğuk duş sonrası yere dökülen kok kömürü kokçular tarafından yaba ile kaldırılır. Kok tozu yerde kalır. Kok ve kok tozu fırınlarda kullanılır. İhtiyaç fazlası kömür kok kırma ünitesine gider. Kırılan kok kömürü ev sobalarında yanmak üzere satılır. Kişilerden gelen kömür talepleri kayda alınmıştır, sırası gelene genellikle 500 kilo olarak anlaşmalı araçlarla nakledilir. Kepçeci kömürleri kamyonlara yükler. Oluşan kok tozu istekte bulunan sanayicilere satılır.

KOK BOŞALTMA
Sanayide ve evlerde ısıtma amaçlı kullanılan kok kömürü gaz üretiminin yan ürünüdür. Maden kömürünün damıtılmasıyla gaz sağlandıktan sonra koklaşan kömürler kor halinde kamara (ocak) alt kapakları açılarak vagonlara boşaltılır. Kamaralar kokun rahatça aşağıya düşmesi için yukarısı dar altı geniş, eğimli olarak inşa edilmiştir. Tuğlalara takılan kızgın koklara, ateşçiler tetik adı verilen uzun çubuklarla dokunarak düşmesini sağlar. Raylarda ilerleyen vagondaki kok, soğuk suyla duşa tabi tutulur, daha sonra kok bekletme alanına taşınır.

Desenler: Alev Ramiz